Goran Marković
Vrlo je rašireno mišljenje daje socijalizam totalitarni ili, u najboljem slučaju, autoritarni sistem. To mišljenje potiče od ideologa one društvene klase koja želi sačuvati društveni status quo. Na prvi pogled izgleda da u toj tvrdnji nema ničeg ideološkog, netačnog, jednostranog ili preuveličanog. Nije li, uostalom, to potvrdila praksa “realnog socijalizma’, koji je kršio politička prava svojih građana, koje je sveo na položaj podanika, dok ekonomsku demokratiju nije ni uveo? Ovdje treba postaviti pitanje: da li je taj sistem opravdano zvati socijalizmom? Ako bismo se povodili za tvrdnjama vladajućih snaga tog društva, koje su sebe nazivali pripadnicima komunističkih partija, nesumnjivo se radilo o socijalizmu. Ipak, možemo li nekome prosto vjerovati na riječ, ili treba posegnuti za dubljom analizom da bi se vidjelo da li riječi odgovaraju djelu i stvarnosti?
Polazna teza ovog teksta je da socijalizam mora biti demokratski, ili ga nema. Dakle, termin ‘demokratski socijalizam’ je pleonazam. Nema demokratskog i autoritarnog socijalizma. Kao što je neosnovano govoriti o državnom socijalizmu, tj. socijalizmu koji počiva na društvenoj dominaciji državnog aparata i koncentraciji moći u njegovim rukama. Da socijalizam mora biti demokratski (ili, što bi rekla Roza Luksemburg ‘nema socijalizma bez demokratije i nema demokratije bez socijalizma’), može se dokazivati na dva načina. Prvi je da se uzme u analizu marksistička teorija (na prvom mjestu marksistička sociologija i politička teorija), jer se socijalizam najčešće vezuje sa marksizmom, a o tom, ‘marksističkom’, socijalizmu riječ je i u ovom tekstu. Analizom stavova niza marksista, počev od osnivača učenja, se može zaključiti da nijedan relevantan mislilac u okviru marksističke tradicije nije zagovarao neki oblik autoritarnog socijalizma. O tome u drugom dijelu teksta.
Drugi način je da se odgovor na pitanje kakva je veza socijalizma i demokratije da tako što će se odgovoriti na pitanja: čemu socijalizam i do kakvih društvenih odnosa on treba dovesti? Ovdje se čak ne moramo pozivati na bilo kog mislioca, pa ni na Karla Marksa. Istorijski posmatrano, socijalizam je društvo koje dolazi poslije kapitalizma. Kako je kapitalizam u ekonomskoj sferi uspostavio odnose eksploatacije na relaciji kapitalistička klasa – radnička klasa, a u političkoj odnose dominacije na relaciji elita-masa, cilj socijalizma je prevazilaženje tih odnosa i uspostavljanje slobodne ljudske zajednice koja ne bi bila zasnovana na eksploataciji i dominaciji. S ciljem je u vezi način na koji se do njega dolazi. Tako je Karl Marks u Statutu Prve internacionale pisao da ‘oslobođenje radničke klase treba biti djelo same te klase’. Ako će, dakle, čitava klasa, a ne neka odabrana politička elita u njeno ime, donijeti svoje vlastito oslobođenje, time će biti postavljeni temelji za slobodnu zajednicu u socijalizmu, jer onaj ko dovede do promjene društva (a to je, po Marksu, sama klasa) će uspostaviti poredak po svojoj mjeri i u svom interesu. A radnička klasa, po samoj svojoj biti, kao neposjednička klasa, ne može uspostaviti odnose nove dominacije ili eksploatacije. Naravno, ako socijalizam treba da dovede do oslobođenja radničke klase od ekonomske eksploatacije i političke dominacije, i to samostalnom aktivnošću radničke klase kao masovne društvene grupe, to ne može biti postignuto drugačije osim kroz demokratske organizacije i institucije.
No, vratimo se sad na marksističku misaonu tradiciju i političku praksu. Krenimo od čuvenog Manifesta komunističke partije, u kome Marks i Engels kažu kako je cilj proletarijata ‘osvajanje demokratije’, dok državu koju treba uspostaviti nakon revolucije definišu kao ‘proletarijat organizovan kao vladajuća klasa’. Ove dvije ideje treba posmatrati povezano, da bi ih se lakše razumjelo. Šta znači to ‘osvajanje demokratije’? S jedne strane, ono se može shvatiti kao priznavanje proletarijatu onih demokratskih sloboda koje su u vrijeme pisanja Manifesta već bile priznate buržoaziji, ali umnogome ne i radničkoj klasi. Šta će proletarijatu poslije revolucije demokratija ako ne zato da uspostavi svoju direktnu, a ne posredovanu proleterskom partijom, vladavinu? Da su Marks i Engels pod vladavinom proletarijata mislili na vladavinu proleterske partije, ne bi postavili kao cilj revolucije ni osvajanje demokratije ni konstituisanje proletarijata kao vladajuće klase, jer partija može vladati i bez demokratije, a pogotovo bez proletarijata kao vladajuće klase. Proletarijat, pak, ne može vladati bez demokratije, jer tako mnogobrojna i unutar sebe heterogena društvena grupa (unutar koje se ispoljava različit stepen političke zrelosti, pa i djelimična različitost interesa), uopšte ne može iskazati samoinicijativu i politički angažman bez raznovrsnih oblika organizovanja i djelovanja (kao što su u prošlosti bili sovjeti, fabrički komiteti, radnički savjeti, sindikati, političke partije itd.). Pobjedonosnom revolucijom proletarijat treba da osvoji demokratiju kako bi se mogao organizovati kao vladajuća klasa, jer ne može vladati ako mu demokratske slobode (na prvom mjestu političke) nisu priznate u punom obimu. S druge strane, osvajanje demokratije se može shvatiti i kao postizanje takvog društvenog poretka u kome će zaista biti ostvareno izvorno značenje ovog pojma, dakle vladavina naroda, a to je opet nemoguće ako proletarijat kao klasa, u svojoj cjelini, ne bude vladao društvom. Jedna klasa, dabome, ne može vladati na način koji ne bi bio demokratski. To bi, eventualno, mogla činiti njegova politička stranka, sama ili u koaliciji sa drugim strankama, ali Marks i Engels u Manifestu nemaju na umu vladavinu proleterske partije, već proleterske klase.[1]
Marks i Engels u Manifestu govore o tome da se u socijalizmu kapital pretvara u opštu, svim članovima društva pripadajuću svojinu,[2] čime postavljaju materijalni okvir ekonomske demokratije (samoupravljanja), a nešto kasnije kažu sljedeće: ‘Kad u toku razvitka budu iščezle klasne razlike i ćela proizvodnja bude koncentrisana u rukama udruženih individua, javna vlast izgubiće politički karakter.’[3] Već ovo mjesto nagovještava da Marks i Engels za postrevolucionarni period predviđaju samovladu radničke klase, koja se ne vrši posredstvom komunističke partije, već neposredno od samih radnika, a to je, dakako, nemoguće bez priznavanja demokratskih političkih sloboda i uspostave različitih oblika demokratskog društvenog samoorganizovanja. To što će javna vlast izgubiti politički karakter, znači da neće biti birokratskog, od radnika otuđenog, državnog aparata koji bi u svojim rukama koncentrisao državnu vlast. Ova misaona nit se provlači i skoro trideset godina docnije, kada Marks u Kritici Gotskog programa govori o državi kao slugi društva, a ne kao o njegovom gospodaru. Time on pokazuje da zna razliku između civilnog društva (u kome dolaze do izražaja individualna prava i slobode), kome država, kao otuđeni birokratski aparat, nije nadređena, već naprotiv. Ako država, kao što Marks implicite kaže, nije sveobuhvatna, to znači da za njega socijalizam nije bio totalitarni poredak, kakav je postojao u Sovjetskom Savezu i njegovim satelitima.
Ako je do Pariške komune još i moglo biti sumnji u pogledu demokratskog karaktera marksizma, poslije nje to više nije mogao biti slučaj. Analizirajući iskustvo Pariške komune, Marks kaže da je ona ‘po suštini svojoj bila vlada radničke klase, rezultat borbe proizvođačke klase protiv prisvajačke klase, ona je bila najzad pronađeni politički oblik pod kojim se moglo izvršiti ekonomsko oslobođenje rada’.[4] Engels, pak, u predgovoru Građanskom ratu u Francuskoj iz 1891. godine kaže: ‘Pa dobro, gospodo, hoćete li da znate kako ta diktatura (diktatura proletarijata – G.M.) izgleda? Pogledajte Parišku komunu. To je bila diktatura proletarijata.’[5] Bližom analizom te ‘diktature’ se dolazi do zaključka da je riječ o demokratskom uređenju koje je počivalo na principu integralne, dakle i ekonomske i političke, demokratije. Komuna je priznala sve političke slobode koje su prisutne u današnjem društvu. Ona je počivala na opštem pravu glasa, a u njenom radu su učestvovali pripadnici različitih političkih klubova (što su, zapravo, začeci političkih stranaka). U radu Komune su učestvovali i predstavnici buržoaskih političkih klubova, dok su većinu imali prudonisti i bakunjinisti, a ne marksisti. Ništa od ovoga Marks nije smatrao nepoželjnim i neprirodnim. Naprotiv, on visoko cijeni i prihvata sva suštinska svojstva Pariške komune: politički pluralizam, slobodu štampe i organizovanja, opšte pravo glasa, delegatski sistem i imperativni mandat, ustrojstvo države kao decentralizovane federacije komuna, ukidanje povlaštenog i dobro plaćenog činovništva, ukidanje stajaće vojske, uvođenje radničkog samoupravljanja i dr.[6]
Komuna je za Marksa bila ‘socijalna republika’, u kojoj je zavedena jednakost njenih pripadnika. Ali, to nije vulgarna jednakost (u smislu da svi imaju jednake plate i žive na isti, od države propisan način), koja se često neopravdano pripisuje marksizmu. To je ekonomska i politička jednakost, koja, s jedne strane, znači da svi imaju jednak položaj u društvenoj proizvodnji, jer nema vlasnika i nevlasnika, dok, s druge strane, svi imaju jednaka politička prava, tako da nema onih koji stalno vladaju i onih nad kojima se stalno vlada. Drugim riječima, nema podjele na subjekte (elita) i objekte (masa) vladanja, nego su svi izjednačeni u svojim demokratskim pravima.[7] Da Marks nije smatrao kako je komuna nešto prolazno i ograničeno samo na uže teritorijalne cjeline, pokazuje i sljedeći stav: ‘Pariška komuna je imala, razumije se, da posluži kao uzor svim velikim industrijskim centrima Francuske. Čim bi u Parizu i u drugostepenim centrima bilo uvedeno komunalno uređenje, stara centralizirana vlast bi morala i u pokrajinama da ustupi mjesto samoupravi proizvođača.’[8] Revolucija pariškog proletarijata je, dakle, poslužila Marksu da skicira svoju viziju budućeg društva, i to ne viziju koja proističe iz glave nekog genija, ili plana političke elite, već iz genuine samoaktivnosti i samoorganizovanosti radničke klase. A samoaktivnost klase, koja nije, niti može biti supstituisana aktivnošću političke elite, vodi društvu pune, integralne demokratije.[9]
Iako je u teoriji bilo određenih sporova o pravom značenju samostalnih Engelsovih političkih spisa, može se reći da on u osnovi slijedi ovu Marksovu demokratsku viziju. Tako on na jednom mjestu kaže da u svojoj revoluciji ‘proletarijat uzima javnu vlast i pomoću te vlasti pretvara sredstva za proizvodnju, koja izmiču iz ruku buržoazije; u vlasništvo cijelog društva’,[10] što predstavlja materijalnu osnovu da ‘U istoj mjeri u kojoj iščezava anarhija društvene proizvodnje zamire i politički autoritet države.’[11]
Preokret u socijalističkom poimanju demokratije nastupa u ortodoksnoj tradiciji Druge i Treće internacionale, sto je imalo svoje objektivne uzroke. Krajem XIX vijeka dolazi do znatnog jačanja socijaldemokratskih partija, koje se, manje-više opravdano, smatraju strankama utemeljenim na marksizmu. Kako je njemačka socijal-demokratska partija početkom XX vijeka postala ne samo najorganizovanija, nego i stranka sa najviše glasova (uoči prvog svjetskog rata je dobijala 34% glasova), socijal-demokratski teoretičari smatraju da se, priznavanjem opšteg prava glasa od strane buržoaske države, stvaraju uslovi da proletarijat osvoji vlast mirnim putem, na izborima, tako što će socijal-demokratija zadobiti parlamentarnu većinu. Ali, ne samo što socijal-demokrati smatraju kako će do socijalizma doći parlamentarnim putem, nego počinju zastupati stav kako je parlamentarizam najpogodniji oblik političkog sistema u socijalizmu.[12] Karl Kaucki otklanja svaku sumnju u pogledu shvatanja samog pojma ‘parlamentarizam’, kad objašnjava da se radi o političkom sistemu po uzoru na britanski, u kojem poslanik, doduše, nije vezan mišljenjem i stavom svojih birača, jer je to u modernoj državi nemoguće, ali je vezan stavom svoje partije.[13] Tako socijal-demokratija Druge internacionale odstupa od Marksovih stavova u jednom od najvažnijih pitanja njegove političke teorije. Dok Marks izričito govori o prevazilaženju države, odnosno njenom podvođenju pod kontrolu društva, što ima veze i sa uvođenjem imperativnog mandata, ali bez ukidanja bilo koje političke slobode, dotle socijal-demokratski teoretičari državu smatraju osnovnom polugom socijalizma, a članove zakonodavnog tijela čine zavisnim jedino od svoje partije, a ne i od birača. Istina, oni se zalažu za poštovanje demokratskih političkih sloboda, ali političkim partijama daju onakav značaj kakav je danas osnov otuđenja građanina od političkog procesa, zbog čega savremeni francuski politikolog Moris Diverže (Maurice Duverger) govori o modernoj demokratiji kao demokratiji bez naroda.
Jačanje socijal-demokratskih partija vodi njihovoj birokratizaciji. Vodstvo preuzimaju plaćeni partijski funkcioneri, dok je masa članstva pasivna i ne može uticati na partijsku politiku. Osim toga, od socijaldemokratskih poslanika se očekuje da u parlamentu poslušno slijede stavove partijskog vodstva, a ne birača koji su ih izabrali. Tako socijal-demokratski političari mijenjaju subjekta socijalnog oslobođenja radničke klase. Dok je za Marksa oslobođenje radničke klase njeno djelo, kroz institucije neposredne demokratije, samoupravljanja i bez posredovanja partijske elite, socijal-demokratski teoretičari smatraju da će socijalno oslobođenje biti postignuto djelatnošću socijal-demokratske partije, kojoj proletarijat samo pomaže učešćem na izborima i u masovnim organizacijama kojima rukovodi partija. Dok Marks zagovara demokratiju na osnovu jednake mogućnosti svih da učestvuju u poslovima upravljanja, dotle socijal-demokratija Druge internacionale zagovara demokratiju koja počiva na podjeli na elitu i masu.
Partijskoj eliti je potrebno da opravda svoju premoć u političkom žiuvotu društva. Ona mora nečim dokazati da je u pravu što pripadnike klase za koju se, navodno, bori stavlja u podređen politički položaj. Kaucki to ovako obrazlaže: ‘Jedna klasa može vladati, ali ne upravljati, jer klasaje bezlična masa, a upravljati može samo organizacija. Političke su partije te koje upravljaju u demokraciji.’[14] Marks ne negira postojanje političkih partija, ali, dok on smatra da ne vladaju partije, pošto delegati, makar bili članovi partija, moraju izvršavati mandat dobijen od svojih birača, dotle Kaucki smatra da vladaju (u njegovoj terminologiji – ‘upravljaju’) partije, jer poslanici izvršavaju mandat svoje partije, a ne birača, s kojima ne stoje ni u kakvoj pravnoj vezi. Razlika je suštinska – dok Marks smatra da delegat, i kad je pripadnik partije, ne postaje dio političke elite, jer nije slobodan od volje svojih birača, dotle Kaucki uspostavlja političku elitu, koju čine poslanici i partijsko vodstvo, koje ih kontroliše.
Ekonomski sistem koji zagovara socijal-demokratija s početka XX vijeka je etatistički. Tako Kaucki kaže: ‘Parola ‘Tvornica radnicima, zemlja seljacima’ nije do sada bila socijaldemokratski nego anarhosindikalistički zahtjev’,[15] a na drugom mjestu: ‘Trajno prevladavanje kapitalizma nije moguće predajom tvornica radnicima što u njima rade, već predajom sredstava za proizvodnju u posjed društva, to znači ukupnosti potrošača, da bi se proizvodilo za njihove potrebe. Dakle, u posjed države ili, u slučaju samo lokalnih sredstava za proizvodnju, u posjed općine, eventualno i u posjed potrošačkih zadruga.’[16] Drugim riječima, dok u političkoj sferi zagovara vladavinu partijskih parlamentaraca, dotle u ekonomskoj Kaucki zagovara vlast od države postavljenih menadžera, čime kvalitativno sužava političku i ekonomsku demokratiju kako ju je prvobitno zamišljao Karl Marks.
Boljševizam je bio drugi veliki ideološki i politički pravac koji se razvio u okviru Druge internacionale, a kao njena negacija. Najznačajniji teoretičar ovog pravca je bio Vladimir Iljič Lenjin, čiji su radovi nastali tokom dužeg vremenskog perioda i u vrlo različitim društveno-političkim uslovima, zbog čega im nedostaje konzistentnosti. Iako je uobičajeno shvatanje da je boljševizam izvorno antidemokratski i totalitarni, ili, u najmanju ruku, autokratski, politički pokret, u teorijskim radovima njegovih autora nema dokaza daje on to genuino, iako je tačno daje, kao i socijal-demokratizam, kvalitativno znatno suzio početni demokratizam Marksove teorije.
Lenjinov najozbiljniji teorijski rad je Država i revolucija, pisan u mjesecima pred oktobarsku revoluciju. Kasniji njegovi radovi nose snažno obilježje tekuće političke situacije, zbog čega su njegovi stavovi, koji izgledaju kao načelni, u stvari samo teorijsko ili ideološko obrazloženje aktuelnih poteza boljševičke vlasti. Stavovi u Državi i revoluciji, međutim, imaju načelniji i trajniji karakter, jer su teorijsko promišljanje koje nije izraz neposredne političke situacije. Zato se na njima treba nešto više zadržati. Država i revolucija je Lenjinov najliberalniji i najdemokratskiji politički spis, u kojem on zastupa model demokratije koji bi se mogao označiti kao kvazi-samoupravljački ili participativni. Lenjin, naime, brani Marksovu ideju odumiranja države i zagovara uspostavu demokratske republike tipa Pariške komune. Po njegovom mišljenju, država počinje odumirati odmah nakon proleterske revolucije, što se postiže uvođenjem takvih oblika demokratskog odlučivanja koji ukidaju poseban privilegovan birokratski aparat i odmah, bez odgode, uvode široke mase naroda u upravljački aparat.[17]
Sljedeće mjesto takođe može poslužiti shvatanju tipa demokratije za koji se Lenjin zalaže: ‘Potpuna izbornost, smjenjivost u svako doba svih državnih službenika bez izuzetka, svođenje njihove plaće na običnu ‘radničku nadnicu’, ove jednostavne i ‘po sebi razumljive’ demokratske mjere, koje potpuno ujedinjuju interese radnika i većine seljaka, služe u isto vrijeme kao mostić koji vodi od kapitalizma k socijalizmu.’[18] Da bi se to postiglo, radnici moraju biti u stanju da zaista kontrolišu državu, da njome ovladaju, a to je nemoguće u autokratskom ili totalitarnom sistemu. Prvo, zato što autokratija ili totalitarizam počivaju na svemoći državne birokratije, drugo, zato što radnici ne mogu kontrolisati i smjenjivati državne službenike bez postojanja najširih političkih sloboda (slobodne diskusije, organizovanja, bez postojanja opozicije). Lenjin kaže kako je suština u tome da ‘svi neko vrijeme budu ‘birokrati i da stoga niko ne bi mogao postati ‘birokrat’.[19]
Iako je Lenjin u Državi i revoluciji zagovarao državu koja odumire i koja je, stoga, zasnovana na vršenju upravljačkih funkcija od svih građana, desilo se upravo suprotno. Jedan razlog treba tražiti u činjenici da je revolucija izbila u zemlji koja za nju nije bila spremna. Proletarijat je bio malobrojan, a seljaštvo, koje je samo sporadično podržavalo boljševike, je činilo 75% stanovništva. Ako se toj činjenici doda da je u zemlji bjesnio građanski rat, jasno je da boljševici nisu mogli realizovati svoju zamisao odumiranja države. Naprotiv, ona je jačala, što je, skoro od samog početka revolucije, vodilo stvaranju i jačanju od radničke klase otuđenog birokratskog aparata, začetaka nove vladajuće klase. Istini za volju, ne treba misliti da su samo razlozi objektivne prirode doveli do toga. Boljševička koncepcija partije sastavljene od profesionalnih revolucionara, kao avangarde koja predvodi proletarijat je takođe igrala značajnu ulogu. Naime, Lenjin još početkom XX vijeka prihvata Kauckijevo shvatanje da intelektualci (i to ne bilo koji, već revolucionari) unose u radničku klasu socijalističku svijest. Samim tim, oni se kvalifikuju da vode proletarijat koji je nesposoban da sam shvati socijalističke ciljeve. A u Državi i revoluciji, Lenjin kaže: ‘Odgajajući radničku partiju, marksizam odgaja avangardu proletarijata koja je sposobna da uzme vlast i da vodi cijeli narod socijalizmu, da daje pravac i organizira novo društveno uređenje, da bude učitelj, rukovodilac, vođa svih trudbenika i eksploatiranih u izgradnji njihovog društvenog života bez buržoazije i protiv buržoazije.’[20] Dakle, iako proletarijat može sam učestvovati u upravljanju državom i ekonomijom, uz pretpostavku nepostojanja birokratije odvojene od naroda i uz smjenjivost svih funkcionera, to je ipak moguće samo uz rukovodeću ulogu partije, jer nju čine najsvjesniji i najodlučniji pripadnici klase. A ako je tako. onda je jasno da partiji ipak pripada odlučujuća riječ u poslovima upravljanja, tako da klasa na kraju ipak slijedi partiju. A onaj ko drži upravljačke pozicije u društvu se na kraju pretvara u povlašćeni sloj, ili u novu vladajuću klasu, koja suštinski nikome ne odgovara, ili odgovara samo u određenoj mjeri. Zato se može tvrditi da je Lenjinov koncept đemokratije participativni (pošto upravljaju partija i klasa, a ne samo klasa, kao kod Marksa), ili kvazi-samoupravni, pošto partija ograničava domet samoupravljanja.[21]
Lenjin i na drugim mjestima zagovara u osnovi isti koncept. Govoreći o Programu RKP (b) na 8. kongresu partije, u martu 1919. godine, Lenjin kaže da socijalističkom ekonomijom treba da upravljaju sindikati, a da narodne mase treba da uzimaju učešća u upravljanju, što je jedini način za vođenje borbe protiv već tad narastajuće birokratije.[22] Ipak, iako program boljševičke partije priznaje da sindikati treba da upravljaju preduzećima, on naglašava, prema tumačenju koje se daje u rezoluciji X kongresa partije iz 1921. godine, da se sindikati nalaze pod rukovodećom i vaspitnom ulogom partije.[23]
Iako se često misli suprotno, Lenjin načelno nije bio protiv višepartijskog sistema. U svom radu Zadaci revolucije iz oktobra 1917. on piše: ‘Ako uzmu svu vlast, sovjeti bi mogli još i sad – i to je, vjerovatno, njihova posljednja šansa – da osiguraju miran razvitak revolucije, mirne izbore svojih deputata od strane naroda, mirnu borbu partija unutar sovjeta, provjeravanje programa raznih partija na praksi, miran prelaz vlasti iz ruke jedne partije u ruke druge.’[24] Krajnje nepovoljni uslovi za revoluciju u Rusiji 1917-1918. su naveli boljševike da zavedu diktaturu svoje partije, jedno vrijeme i državni teror, što je onemogućilo provjeravanje u praksi njihovih načelnih stavova, koji bi se mogli označiti kao: nastojanje da se narod uključi u poslove upravljanja državom i ekonomijom, bez načelnog i kontinuiranog negiranja političke đemokratije, ali uz naglašenu rukovodeću društvenu ulogu boljševičke partije u takvom sistemu.
Poseban pravac u okviru komunističkog pokreta, koji dosledno ide za Marksovim demokratskim idejama, je onaj kojeg zastupaju Roza Luksemburg (jedan od osnivača KP Njemačke), Antonio Gramši (jedan od osnivača KP Italije), Anton Panekuk (holandski komunist), Karl Korš i neki drugi revolucionarni teoretičari i političari (Rihard Miler, Ernst Dojmili i dr.). Iako između njih postoje izvjesne razlike, zajedničko im je to što ne smatraju da u socijalizmu treba da upravljaju država ili partija. Svi ovi autori se zalažu za samovladu radničke klase, po čemu se bitno razlikuju od socijaldemokrata i boljševika, i vraćaju izvornom marksizmu. Antonio Gramši, na primjer, smatra da osnovni organi vlasti u novom društvu treba da budu fabrički savjeti. U članku Sindikati i savjeti Gramši kaže: ‘Fabrički savet je obrazac proleterske države. Svi problemi vezani za organizaciju proleterske države vezani su za organizaciju saveta.’[25] Ovi savjeti su autonomna tijela koja okupljaju cijelu radničku klasu i omogućavaju njenu samostalnu aktivnost. Fabrički savjeti kao organi nove, radničke vlasti, stoga, nisu pod tutorstvom partije ili države: ‘Oni (partija i sindikati – G.M.) se neće odmah poistovetiti s proleterskom državom; u komunističkim republikama oni, u stvari, nastavljaju da postoje nezavisno od države, kao pokretačke institucije (partija) ili institucije za kontrolu ili delimičnu realizaciju (sindikati).’[26] Za njega je partija ‘organ komunističkog vaspitanja’ i ‘čuvar vjere’, ali nema neposredno rukovodeću, operativnu ulogu, već utiče na društvene tokove samo u mjeri u kojoj se njeni stavovi dobrovoljno prihvataju. U članku Fabrički savjeti, on kaže da se ‘partija i sindikati ne smeju (se) postaviti kao tutori ili kao već obrazovane nadgradnje te nove institucije’.
Kao što je Gramši smatrao da je suština socijalizma u tome da sva vlast u preduzećima pripada radničkim komitetima, a u državi radničkim i seljačkim savjetima, tako je i Roza Luksemburg smatrala da novo društvo mora počivati na najpunijoj demokratiji i samovladi čitavog naroda. To, uostalom, proističe i iz njenog shvatanja (koje se oslanja na Marksa) da socijalna revolucija mora biti rezultat samoorganizovanja i samosvjesne akcije čitave klase, a ne partijskog posredovanja u toj akciji. To je jedna od najvažnijih tačaka njenog razlaza kako sa socijal-demokratskim reformistima, tako i sa boljševicima. U svom spisu Sta hoće Spartakov savez?, koja je programski spis buduće KP Njemačke, Roza Luksemburg postavlja sljedeći zahtjev: ‘7. Izbor vijeća u svim poduzećima, koja u suglasnosti s radničkim vijećima treba da vode sve unutrašnje poslove poduzeća, da reguliraju radne odnose, da kontroliraju proizvodnju i napokon da preuzmu upravljanje poduzećem.’[27] Ovim stavom se Roza Luksemburg nesumnjivo stavlja na stranu zagovornika radničkog samoupravljanja.
Iako je načelno prihvatila oktobarsku revoluciju, Roza Luksemburg je kritikovala boljševike zbog gušenja demokratskih sloboda, što vodi birokratizaciji i onemogućavanju samostalne aktivnosti radničke klase: ‘Ali s tlačenjem političkog života u čitavoj zemlji mora se sve više paralizirati i život u sovjetima. Bez općih izbora, nesputane slobode štampe i zborovanja, slobodne borbe mišljenja, izumire život u svakoj javnoj instituciji, postaje prividnim životom u kojem jedinim djelatnim elementom ostaje birokracija. Javni se život polako uspavljuje, nekoliko tuceta partijskih vođa neiscrpne energije i bezgraničnog idealizma dirigira i vlada, pod njima u zbilji upravlja desetak istaknutih glava (…) svakako diktatura, ali ne diktatura proletarijata nego diktatura šačice političara (…)’[28] Kako vidimo, Roza Luksemburg daje odgovore na pitanja: kako doći do revolucije i kako organizovati novo društvo. Rekavši da će novo društvo nastati kao izraz samostalne i svjesne aktivnosti čitave klase, a ne samo njene partije, te da nakon izvršene promjene, partija ne može očekivati da joj vlast bude predata bezuslovno, već da se uspostavlja samostalna vladavina čitave klase, u kojoj partija može imati rukovodeću ulogu samo ako na osnovu slobodne rasprave bude prihvaćen njen program, Roza Luksemburg vrši odlučan raskid sa onim shvatanjima koja su dominirala krajem XIX i početkom XX vijeka, a koja su smatrala da će partija, uz pasivnu podršku radničke klase, prvo dovesti do novog društva, a zatim njime upravljati. Nije stvar u tome što je mišljenje Roze Luksemburg i Antonija Gramšija ostalo u manjini, već u tome što se ono, istorijski gledano, pokazalo kao ispravno i, što je danas manje poznato, na tragu onoga što je i sam Marks pisao. Zato su Roza Luksemburg, Antonio Gramši, Anton Panekuk i još neki autori mjerodavniji za ocjenu demokratskog karaktera socijalizma nego oni autori koji su najčešće citirani, a koji su, manje ili više, odstupali od izvornog demokratizma Marksove teorije. Vrijeme je za preispitivanja.
1. Da je tako, potvrđuje i jugoslovenski sociolog Laslo Sekelj u svojoj, prema marksizmu kritičkoj studiji, Komunizam i država, kad kaže: ‘Međutim, treba podvući činjenicu da je Engels, kao i Marks, iako je verovao u identitet klase i partije, tvrdio da partija kao elita, ili manjina, ne može zameniti klasu u funkciji osvajanja i upražnjavanja političke vlasti. Vlast osvaja ‘direktno ćela revolucionarna klasa, proletarijat’.’ (Laslo Sekelj, Komunizam i država. Kritika Marksa, socijaldemokratije i boljševizma, Prosveta, Beograd, 1988, str. 56)↩
2. Карл Маркс – Фридрих Енгелс, Манифест комунистичке партије, у: Маркс – Енгелс, Изабрана дела, том I, Култура, Београд, 1949, str. 28↩
3. Isto, str. 34
4. Karl Marks, Građanski rat u Francuskoj, u: Marks-Engels-Lenjin: Iskustva Pariške komune, Svjetlost, Sarajevo, 1973, str. 58↩
5. Fridrih Engels, Predgovor za Građanski rat u Francuskoj, nav. djelo, str. 19↩
6. O ustrojstvu Pariške komune više u: Karl Marks, Građanski rat u Francuskoj, nav. djelo; Hasan Sušić, Ideja i praksa samoupravljanja, Oslobođenje, Sarajevo, 1972. i dr.↩
7. ‘Parola ‘socijalne republike’, kojom je pariški proletarijat objavio februarsku revoluciju (1848. godine – G.M.), izražavala je samo neodređenu težnju za jednom republikom koja je imala da ukloni ne samo monarhijski oblik klasne vladavine nego i samu klasnu vladavinu.↩
8. Isto, str. 56↩
9. ‘Dok je čisto ugnjetačke organe stare državne vlasti trebalo odsjeći, njene opravdane funkcije trebalo je oteti od takve vlasti koja prisvaja sebi pravo da stoji iznad društva i vratiti ih odgovornim službenicima društva.’(isto. str. 76)↩
10. Fridrih Engels, Razvitak socijalizma od utopije do nauke, Liber i Centar ‘Tito’, Beograd, 2005, str. 76↩
11. Isto. str. 77↩
12. Karl Kaucki, najautoritativniji teoretičar Druge internacionale, kaže: ‘Već se sada očituje da stvarno parlamentarni režim može isto tako biti oruđe diktature proletarijata kao što je oruđe diktature buržoazije.’ (Parlamentarizam i radne klase, u: ‘Ortodoksni marksizam’ i reformizam, Globus, Zagreb, 1979, str. 108) To isto Kaucki spominje u pismu Meringu od 8. jula 1893. (v. Laslo Sekelj, nav. djelo, str. 144) i u svom Socijaldemokratskom katehizmu, kad kaže: ‘A određeni oblik državnoga uređenja, u kojemu se socijalizam može jedino realizirati, jest republika, i to u uobičajenom značenju riječi, naime demokratska republika.’ (Karl Kautsky, Socijaldemokratski katekizam, u: ‘Ortodoksni marksizam i reformizam, nav. djelo, str. 261)↩
13. Karl Kautsky, Parlamentarizam i radne klase, nav. djelo, str. 103↩
14. Karl Kautsky. Diktatura proletarijata, u: ‘Ortodoksni marksizam’ i reformizam, nav. djelo. str. 125↩
15. Isto, str. 174↩
16. Isto, str. 175↩
17. (…) proletarijatu (je) potrebna samo država koja odumire, tj. koja je tako uređena da bi odmah mogla da odumire i da mora da odumire.’(V.I. Lenjin, Država i revolucija, Svjetlost, Sarajevo, 1973, str. 24) O tome da država počinje odumirati odmah nakon pobjede revolucije Lenjin govori i na 27. strani svog rada.↩
18. Isto, str. 40↩
19. Isto, str. 94↩
20. Isto. str. 26↩
21. U radu Dječja bolest ‘ljevičarstva’ u komunizmu, Lenjin kaže da ‘Diktaturu ostvaruje proletarijat organizovan u sovjete kojima rukovodi komunistička partija.’↩
22. ‘Boriti se protiv birokratizma do kraja, do potpune pobjede nad njim, moguće je samo kad cijelo stanovništvo učestvuje u upravljanju.’ (cit. prema: Predrag Vranicki, Historija marksizma, tom I, Naprijed, Zagreb, 1971, str. 375) U Narednim zadacima sovjetske vlasti iz 1918. godine. Lenjin piše: ‘Naš je cilj da svaki trudbenik poslije svršetka 8-satne ‘lekcije’ produktivnog rada besplatno ispunjava državne dužnosti (…)” (isto, str. 375)↩
23. Nikolaj Buharin, jedan od najpoznatijih boljševičkih teoretičara, u djelu ABC komunizma (napisanom sa Evgenijem Preobraženskim) zastupa jedan model participativne demokratije, po kome preduzećima treba da upravljaju radničke uprave birane od strane sindikata, sovjeta radničkih deputata i rejonskih sovjeta narodne ekonomije, čime se, po njemu, prelazi sa radničke kontrole na radničko upravljanje.↩
24. V.I. Lenjin, Zadaci revolucije, u: Država i revolucija i drugi politički spisi, Svjetlost, Sarajevo, 1973, str. 114↩
25. Antonio Gramši, Sindikati i savjeti, u: Filozofija istorije i politike, Slovo ljubve, Beograd, 1980, str. 254↩
26. Antonio Gramši, Radnička demokratija, u: nav. djelo. str. 248↩
27. Rosa Luxemburg, Što hoće Spartakov savez?, u: Izabrani spisi, Naprijed, Zagreb, 1974, str. 268↩
28. Rosa Luxemburg, Ruska revolucija, u: Izabrani spisi, nav. djelo, str. 295↩