Miloš Milić
Klasična ekonomija je zasnovana na jednoj vrsti ‘naivne’ antropologije, koja barata konceptom ‘sfere potreba’ (Hegelov pojam) ‘građanskog društva’, kao regulatorom (i izvorom) vrednosti razmene. Potrebe su, naravno, predstavljene kao individualne i kao merljive. Subjekti, kao nosioci potreba i stoga osnova ekonomske teorije, predstavljaju homo oeconomicus-e: “područje ekonomskih fenomena je tako zasnovano, na svom početku kao i na svome kraju (tj. time što proizvode ljudi, i što proizvode za svoje potrebe – prim. M.M.), na cjelini ljudskih jedinki”.[1] Ovaj način utemeljivanja ekonomskih fenomena, po Altiseru, nalazi se u “neposrednom i izravnom odnosu” s ideološkom antrolopogijom, koja je i osnova humanizma. Čovek je specifikovan kao životinja s razumom (animal rationale) i govorom (animal loquax), koja se smeje (ridens) i bavi politikom (politicum), nakon čega se pokazuje i kao subjekat potreba – homo oeconomicus. Cela ta ideološka konstrukcija obezbeđuje ekonomičnost ekonomije – budući da se iz tog polja ekonomija predstavlja kao datost, očiglednost jedne specifikacije čoveka-subjekta. Klasična ekonomija je svoje funkcionisanje mogla da predstavlja kao najracionalniji poredak upravo zato što se nadovezivala na već postojeće moralne i religijske postavke antropologije; ista logika stoji i danas u pitanjima ekonomije.[2] Štaviše, upravo je ova antropološka ideologija ono što omogućava klasičnoj (i savremenoj) buržoaskoj ekonomiji da se postavlja kao vanvremenska, kao logika inherentna ljudskim odnosima – kao neistorijska kategorija, s obzirom da se temelji na antropološkoj ideji da su svi subjekti jednako subjekti potreba; na taj način je moguće apstrahovati njihovu sveukupnost, i preći na tretiranje ekonomskih fenomena kao zauvek datih i suštinskih.
Altiser prati Marksovu kritiku ideje ‘čoveka potreba’ kod klasične ekonomije, ukazujući na dvosmislenost pojma ‘potrošnje’. Ekonomske potrebe nije moguće pripisati ‘ljudskoj prirodi’, jer pored individualne potrošnje postoji i drugi smisao potrošnje: potrošnja koja je namenjena proširenom obnavljanju uslova proizvodnje.[3] U Marksovoj analizi se pokazuje ne samo da su potrebe ‘istorijske’, već da se i smatraju potrebama samo ako su ‘solventne’ – ekonomske potrebe su samo one koje ekonomski mogu da budu zadovoljene. Altiser dodaje: “određenje potreba pojedinaca oblicima proizvodnje ide mnogo dalje, jer se proizvodnjom ne proizvode samo sredstva potrošnje (upotrebne vrijednosti) nego i njihov način potrošnje, sve do želje za tim proizvodima”.[4]
Tu u vidno polje dolazi ono što je bilo potisnuto u teoriji klasične ekonomije: proizvodne snage i odnosi proizvodnje su ono što strukturira tzv. ‘sferu potreba’. Klasična antropologija, dakle, ne može da utemelji ekonomiju, jer je ekonomsko strukturna, a ne antropološka kategorija.[5]
Dovršivši tako demistifi kaciju ‘potrošnje’ kao izraza ‘sfere potreba’ čoveka-subjekta, Altiser prelazi na ‘raspodelu’: raspodela proizvoda Sektora II – predmeta individualne potrošnje – vrši se na osnovu prihoda pojedinaca, dok se raspodela proizvoda Sektora I – sredstava za proizvodnju – vrši između samih vlasnika sredstava, tj. između kapitalista. Ova činjenica pokazuje da se “iza raspodjele upotrebne vrijednosti ocrtava (…) jedna druga raspodjela – raspodjela ljudi na društvene klase”,[6] dakle: proizvodnja je ta koja uslovljava potrošnju i raspodelu, a ne obrnuto.
Ulazeći u objašnjenje Marksove analize procesa rada, Altiser već na početku odbacuje humanističku koncepciju rada ‘kao čistog stvaranja’[7] i navodi Marksov odgovor koji takvo stanovište smatra ‘otrcanim frazama’; zatim ukazuje na Marksovo otkriće materijalnih uslova procesa rada, koji čine ispraznim tumačenje marksizma kao ‘filozofije rada’. Prelazeći na odnose proizvodnje, Altiser odmah eksplicira određenje odnosa proizvodnje kao društvene proizvodne odnose, između pokretača proizvodnje i materijalnih mogućnosti, te dodaje: “društveni se odnosi proizvodnje ne mogu svesti na jednostavne odnose među ljudima, na odnose koji bi umiješali u spor samo ljude, dakle na razlike unutar jednog univerzalnog modela, intersubjektiviteta (prestiž, roba, vladanje, ropstvo itd.)”.[8] U strukturiranju odnosa proizvodnje učestvuju razni elementi (radna snaga, neposredni radnici, vlasnici, ne-neposredni radnici, predmet proizvodnje, sredstva za proizvodnju itd.), povezani na određeni način, tj. kombinovani na određeni način. Prost pojam kombinatorike nije dovoljno precizan za određenje ove strukture odnosa, zato što ostavlja prostor za bilo kakvu kombinaciju; Altiserova ideja kombinatorike naglašava, međutim, postojanje određenih, posebnih oblika kombinacija. Ove posebne kombinacije kao rezultat daju elemente stvarne proizvodnje: svojinu, posedovanje, vlast, posed, zajedništvo itd. Na taj način se konstruišu posebni načini proizvodnje.[9]
Altiser se tu vraća na pojam ‘mesta’ elementa u strukturi, koje je određeno odnosima u koje je kombinovan, a ne nekom njegovom ‘suštinom’. Proizvodni odnosi povezuju pokretače proizvodnje sa sredstvima za proizvodnju, na takav način da ovi zauzimaju određeno mesto u procesu proizvodnje. Samim tim, ono što humanizam postavlja kao ‘intersubjektivne’ odnose – dakle bitno neekonomske – Altiser odbacuje, tvrdeći da su uzajamni odnosi pokretača proizvodnje determinisani strukturom ovih odnosa – strukturom odnosa proizvodnje.[10] Na ovaj način, međutim, možemo da upadnemo u zamku u koju – kako Altiser ironično navodi – upadaju oni koji “znaju čega se valja držati”, koji bi da u svakom odnosu nađu ekonomske odnose, pa završavaju na sasvim drugom mestu (antropolozi u odnosima srodstva, religioznim ili drugim institucijama; stručnjaci za srednjevekovnu istoriju u politici i religiji, itd.). Međutim, ekonomsko nije jasno vidljivo – ono nije neposredno prepoznatljivo u ‘datostima’ stvarnih odnosa proizvodnje; potrebno je stvoriti pojam ekonomije da bi se shvatilo dejstvo njene strukture. ‘Ljudski’ odnosi su nadodređeni ovom ekonomskom strukturom, ona ih u potpunosti konstituiše, ali oku klasične ekonomije (ili oku zdravog razuma) ova nadodređenost promiče pre svega zato što ekonomsko deluje poput ‘odsutnog uzroka’ – poput nesvesnog – tj. nikad nije neposredno predstavljeno, već je uvek u mreži mnoštva protivrečnosti, relativno autonomnih.
Budući da proizvodni odnosi čine jednu regionalnu strukturu unutar društvenog totaliteta, potrebno je obratiti pažnju i na smisao te strukturiranosti. Kao i svaka struktura, i proizvodni odnosi defi nišu sopstvene elemente; nalazeći se na određenom ‘čvoru’ ovih posebnih kombinacija, elementi (pokretači proizvodnje) uvek zauzimaju mesto (dakle, pozicioniraju se u polju koje za njih određuje posebne oblike njihovog ponašanja, ne u polju u kojem oni određuju svoje ponašanje). Pošto su funkcije tih mesta određene, njih je moguće samo izvršavati, nositi – ‘stvarni ljudi’ su samo ‘nosioci’ (Trager) funkcija strukture.[11]
Sada Altiser može da formuliše svoju osnovnu tezu, šokantnu za humaniste marksiste: “Pravi ‘subjekti’ (kao nosioci postupka) nisu ti posjednici niti ti funkcionari, nisu dakle, protiv svih prividnosti, ‘evidentnosti’, ‘datosti’ naivne antropologije, ‘konkretni pojedinci’, ‘stvarni ljudi’, nego određenje i podjela tih mjesta i tih funkcija. Pravi ‘subjekti’ dakle su određivači i raspodjeljivači: proizvodni odnosi (i politički i ideološki društveni odnosi)”[12] Naravno, tada se ne radi o ‘subjektu’ – struktura ne sadrži subjekte, i sama nije subjekt.
Marksovo otkriće, u ovom smislu, nalazi se u uviđanju i analiziranju razlike koja postoji između, s jedne strane, predmeta proizvodnje (zemlja, minerali, pamuk itd.) i sredstava proizvodnje (alat, mašine, itd.) i, s druge strane, proizvodnih odnosa. Predmeti i sredstva su vidljivi, merljivi, ali su proizvodni odnosi strukture – i kao takvi uopšte ne mogu biti objekat viđenja. Iako je u Marksovo doba postojalo mnoštvo pojmova koji su imenovali vidljive društvene pojave (npr. ‘ugnjetavanje’), ipak je tek Marks konstituisao pojam ekonomskih oblika tog ugnjetavanja, pojam ekonomskog postojanja proizvodnih odnosa, dominacije i strukturalno određenje čitave sfere političke ekonomije. Marks je, dakle, otkrio dejstvo jedne strukture u proizvođenju ovih vidljivih empirijskih fenomena; paradoks koji klasična ekonomska i antropološka misao nisu mogle da reše je upravo to – postojanje nevidljive strukture koja determiniše svoje vidljive, empirijske manifestacije.
Konačno, Altiser podseća na Marksovo često korišćenje pojmova mehanizma, mehanike, mašinerije, mašine, montaže; ta struktura mehanizma predstavlja teatar: on je istovremeno “svoja vlastita pozornica, svoj vlastiti tekst, svoji vlastiti glumci, kazalište čiji gledatelji ne mogu biti gledatelji jer su ponajpre prisiljeni da glume, zahvaćeni tekstom i ulogama čiji autori oni ne mogu biti, jer je to u biti kazalište bez autora”.[13] Na taj način strukturalistička dijalektika odbacuje naivni empirizam, koji od prvobitne očiglednosti i samorazumljivosti ‘čoveka’ ne uspeva da se odvoji, i ne napreduje od pravolinijske (mehanicističke) kauzalnosti. ‘Otkrivanje’ proizvodnih odnosa, i njihovo postavljanje u bazu celokupnog društvenog totaliteta, iz korena menja poziciju čoveka-subjekta.[14] Pošto ‘stvarni ljudi’ samo zauzimaju mesta u strukturama, i to upravo mesta nosioca određenih društvenih ili ekonomskih funkcija, takva topografija društvenog totaliteta, ovog puta gledana iz ugla ‘čoveka’, izgleda kao mreža isprepletena raznim uzajamnim odnosima, i odnosima odnosa, u kojoj ponašanje (u najopštijem smislu) može biti shvaćeno samo kao ‘talasanje’ izazvano pokretanjem veza između elemenata strukture. Same veze bi, međutim, funkcionisale nezavisno od elemenata koje povezuju.
Važno je da Altiser na početku pomenutu potrebu za ‘lažnom večnošću’ političke ekonomije ne postavlja pre svega kao izraz političkih, već teorijskih razloga: politički razlozi (koje je kritikovao Marks eksplicitno) građanskog društva i buržoaske ekonomije svakako mogu da budu izvor ove laži, ali je važnije naglasiti njegov izvor u strukturama ideološke antropologije, koja ‘pečati strukturu predmeta političke ekonomije’. Na mnogim mestima ekspliciran Altiserov obračun sa humanizmom predstavlja, dakle, suštinsku kritiku same političke ekonomije – jer je ova dobrim delom utemeljena upravo na humanističkim konceptima. Pored toga, na taj način Altiser pokazuje da je Marksova kritika političke ekonomije (Kapital) utoliko jača ukoliko je više teorijski antihumanizam. [15] Antihumanizam nije samo kozmetički dodatak, mesto obračuna Marksa sa ideološkim protivnicima (ili puko pitanje teorije); naprotiv – antihumanizam je antikapitalizam do srži, jer pogađa buržoasku ekonomiju u njenu srž.
1. Altiser L. i Balibar E., Kako čitati Kapital, CKD, Zagreb, 1975. str. 168..↩
2. “To je još uvijek ista prikrivena antropologija što izbija u nekim mitovima modernih političkih ekonomista, npr. u tako dvosmislenim pojmovima kao što je ekonomski ‘racionalizam’, ‘optimum’, ‘puna korist’, ili ekonomija potreba, ‘ljudska’ ekonomija itd. Ista antropologija koja služi kao prvobitan temelj ekonomskih fenomena, prisutna je čim treba odrediti njihovo značenje, tj. njihov cilj.” Isto, str. 169..↩
3. Isto, str. 171. Pored toga: “Iz te činjenice, koju je ustvrdio, Marx je povukao dvije apsolutno bitne razlike koje nedostaju klasičnoj političkoj ekonomiji, razliku između konstantnog i promjenjivog kapitala, te razliku između dvije razlike proizvodnje, Sektor I koji služi za obnavljanje uvjeta proizvodnje na jednostavnoj ili složenoj osnovi, te Sektor II, određen za proizvodnju predmeta individualne potrošnje.” (str. 171- 172.)..↩
4. Isto, str. 172.↩
5. “Te su potrebe podređene dvostrukom strukturalnom određenju, a ne više antropološkom, naime onom koji proizvode djeli na Sektor I i na Sektor II, te onom koji potrebama daje njihov sadržaj i značenje (struktura odnosa proizvodnih snaga i proizvodnih odnosa).” Isto, str. 173..↩
6. Isto.↩
7. “Poznato je da taj idealizam nije postojao u mitskom razdoblju, nego je vladao u samoj političkoj ekonomiji i putem nje u ekonomskim utopijama vulgarnog socijalizma, npr. u Proudhona (…), Graya (…), napokon u Gotskom programu koji je u prvom redu objavljivao: ‘rad je izvor svakog bogatstva i svake kulture’ (…).” Isto, str. 177..↩
8. Isto, str. 180..↩
9. “Da bi se dobili različiti načini proizvodnje, valja kombinirati različite elemente, ali služeći se oblicima kombinacija, posebnim ‘Verbindungen’, koji poprimaju značenje samo u karakteru rezlutata kombinatorike (…).” Isto, str. 182..↩
10. “Uzajamni odnosi pokretača proizvodnje proizlaze dakle iz tipičnih odnosa koje ovi uspostavljaju sa sredstvima za proizvodnju (predmet, sredstva), te iz njihove podjele u određene grupe i funkcionalno smještene unutar odnosa prema proizvodnim sredstvima strukturom proizvodnje.” Isto. Takođe, na drugom mestu (Altiser, L., Je li jednostavno biti marksist u fi lozofi ji? u: Naše teme, XXI/1977. br. 11, Zagreb, str. 2531-2556.) Altiser dodaje u vezi proizvodnog odnosa i mesta ljudi u njima: “Do toga da su njime zahvaćeni ne dolazi zato što su oni u tome sudionici, kao u nekom slobodnom ugovoru, nego upravo zato što su njime zahvaćeni oni su u njemu sudionici”, str. 2555.↩
11. Altiser, Kako čitati ‘Kapital’, str. 185.↩
12. Isto.↩
13. Isto, str. 199.↩
14. “I suprotno čitavom humanističkom idealizmu, Marx pokazuje da taj odnos nije odnos između ljudi, odnos između osoba, ni inter-subjektivni, ni psihološki, ni antroploški odnos (…).” Altiser, Je li jednostavnobiti marksist u filozofiji?, str. 2554. 15 Pomeranjem fokusa sa čoveka na društvene formacije, pa i odbacivanjem cele strukture pojmova njemu savremene fi lozofi je, Marks je uspeo da pronađe poziciju koja će mu omogućiti da izgradi znanje o ljudskom društvu i samim ljudima. “O ljudima se nešto može saznati samo pod apsolutnim uslovom da se uništi fi lozofski (teorijski) mit o čoveku” (Altiser, L., Za Marksa, Nolit, Beograd, 1971. str. 212.). Ovaj novi pristup je omogućio Marksu da humanizam sazna kao ono što jeste: ideologiju..↩